Ne
By zaprzeczyć zdanie używa się słówka ne. Ne zaprzecza to, co stoi po nim. Zwykle ne stoi przed orzeczeniem i jeśli zaprzecza się orzeczenie, zaprzecza się całe zdanie:
-
Mi ne dormas. - Nie śpię.
Nie jest tak, że śpię. Moje spanie jest zupełnie zaprzeczone.
- Al leono ne donu la manon. - Nie podawaj ręki lwu.
-
La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - Ojciec nie czyta książki, ale pisze list.
Zaprzeczenie dotyczy czasownika [1}legas. Czasownik skribas i całe jego zdanie zostaje aktualne.
Negacja zdania podrzędnego może mieć miejsce tylko w środku zdania podrzędnego: Mi diris ke mi ne venos. Negacja dotyczy tylko orzeczenia zdania podrzędnego venos. Całe zdanie zostaje pozytywne: Przecież to powiedziałem.
Czasami zdarza się, że zaprzeczane orzeczenie jest domyślne: Ĉiu povu vidi, kiu el la vastigantoj plenumas sian promeson kaj kiu ne.Zaprzeczenie dotyczy domyślnego czasownika plenumas: ...kaj kiu ne plenumas sian promeson.
Ne jest również odpowiedzią.
Słowa NENI z tabeli
Przy negacji można również użyć słów z tabeli NENI. Słowo zaczynające się od NENI- wystarcza by zaprzeczyć orzeczenie, a więc i całe zdanie. Pozycja słowa NENI- zwykle nie ma znaczenia, zaprzecza ono całe zdanie:
-
La tempo pasinta jam neniam revenos; la tempon venontan neniu ankoraŭ konas. - Czas miniony już nigdy nie wróci; czasu przyszłego nikt jeszcze nie zna.
Czas miniony nie wróci. Nie jest znany czas przyszły.
-
Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. - Nijak nie mogę zrozumieć co mówisz.
Nie mogę zrozumieć.
-
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - Ta noc była tak ciemna, że nie mogliśmy zobaczyć nic nawet tuż przed nosem.
Nie mogliśmy widzieć. Zaprzeczenie dotyczy tylko zdania ke. Czasownik zdania głównego estis pozostaje pozytywny.
-
Neniu radio al mi lumas, neniu varma aereto blovas sur min, neniu amiko min vizitas. - Żaden promień dla mnie nie świeci żaden ciepły podmuch mnie nie owiewa, żaden przyjaciel mnie nie odwiedza.
Promień nie świeci. Podmuch nie owiewa. Nie odwiedza przyjaciel.
-
Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo. - Pamiętaj, że Esperanto jest niczyją własnością.
Esperanto nie jest czyjąś własnością.
-
Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. - Takiego regulaminu dla naszej Ligi w żaden sposób nie mógłbym zaakceptować.
Nie mogę go zaakceptować z jakiegokolwiek powodu. Nenial zaprzecza całe zdanie.
Podwójne przeczenie
Jeśli używa się słów przeczących i dodaje się także słowo ne, zdanie staje się twierdzące. Takie podwójne przeczenie jest używane tylko do wyrażania specjalnych znaczeń.
-
Mi ne amas neniun. - Nie kocham nikogo.
Nie jest tak, że nie kocham nikogo. Ja przecież kocham kogoś.
-
Ĝi ne estas nenies propraĵo. - Ono nie jest niczyją własnością.
Nie jest tak, ze to jest niczyją własnością. To przecież jest czyjąś własnością.
Zdanie może także stać się pozytywne, jeśli jedno słowo typu NENI- jasno zaprzecza czasownik, a inne słowo typu NENI- pojawia sie w tym zdaniu:
-
Mi ankoraŭ neniam gajnis nenion. = Neniam okazis tio, ke mi gajnis nenion. - Jeszcze nigdy nie wygrałem czegoś.= Nigdy to się nie zdarzyło, żebym wygrał coś.
Za każdym razem wygrywam przynajmniej coś.
Jednak kilka słów typu NENI- w jednym zdaniu niekoniecznie powoduje pozytywne znaczenie. Często wzmacniają się one wzajemnie, a znaczenie negatywne pozostaje:
-
Ni malutilon alportus al nia afero grandan, kaj utilon ni alportus al neniu nenian. - Wnieślibyśmy tylko szkody do tej wielkiej sprawy, a pożytku nigdy żadnego.
My nie przyniesiemy pożytku.
-
Neniam, neniam, neniam li revenos. - Nigdy, nigdy, nigdy nie powróci.
On nie powróci. Nie ważne czy jest jedno, dwa, trzy, czy nawet więcej neniam.
Częściowe zaprzeczenie
Czasami słówko ne pojawia się w zdaniu tak, że zaprzecza tylko jego część. Orzeczenie zostaje niezaprzeczone. Ne zaprzecza właśnie to, przed czym stoi, ale może to być następujące słowo, fragment zdania, albo nawet więcej. Tylko kontekst może dokładnie pokazać, co jest zaprzeczane:
-
Ni faris la kontrakton ne skribe, sed parole. - Zawrzemy tą umowę nie pisemnie, ale ustnie.
Przecież zawarliśmy umowę, ale nie pisemnie.
-
Ne ĉiu kreskaĵo estas manĝebla. - Nie każda roślina jest jadalna.
Niektóre rośliny przecież są jadalne. Porównaj z: Ĉiu kreskaĵo ne estas manĝebla.=Neniu kreskaĵo estas manĝebla.
-
Li estas homo ne kredinda. - On jest człowiekiem niegodnym zaufania.
On przecież jest człowiekiem.
-
En la animo ĉiuj privataj homoj kaj ĉiuj registaroj ne povas ne aprobi nian ideon. - W duszy wszyscy ludzie i wszystkie rządy nie mogą nie poprzeć naszego pomysłu.
Pierwsze "ne" dotyczy orzeczenia povas i zaprzecza całe zdanie. Drugie ne dotyczy tylko aprobi (nian ideon). Ogólne znaczenie: Oni nie mogą odmówić naszej idei. = Oni muszą zaakceptować naszą ideę.
Słowa typu NENI- zwykle zaprzeczają całe zdanie niezależnie od jego szyku, ale w pewien sposób również słowo typu NENI- może dotyczyć tylko fragmentu zdania. Wtedy kontekst i szyk zdania jasno to pokazuje:
-
Mi decidis paroli jam plu nenion pli pri tiu ĉi temo. - Postanowiłem nie mówić już nic więcej na ten temat.
Decyzja jest realna. Zaprzeczenie dotyczy tylko bezokolicznika paroli i wszystkich elementów zdania z nim bezpośrednio związanych.
-
Pli valoras faro nenia, ol faro malbona. = Faro, kiu ne okazis, ja valoras pli, almenaŭ kompare kun faro malbona. - Lepsze jest robienie niczego, niż złe działanie. =Działanie, które się nie odbywa, ma większe zalety przynajmniej w porównaniu ze złym działaniem.
Orzeczenie valoras pozostaje pozytywny.
Kiedy ne lub słowo typu NENI- jest częścią złożenia, negacja dotyczy jedynie tego złożenia:
-
Sinjoro, vi estas neĝentila. - Proszę Pana, jest pan nieuprzejmy.
To zdanie mówi o tym, że pan posiada pewną cechę, mianowicie brak uprzejmości. Jest tylko subtelna różnica w stosunku do Nie jesteś uprzejmy.
-
La pastro, kiu mortis antaŭ nelonge (aŭ antaŭ nelonga tempo), loĝis longe en nia urbo. - Ten ksiądz, który umarł niedawno, mieszkał długo w naszym mieście.
To zaprzeczenie dotyczy tylko długości czasu.
-
Bedaŭrinde ili estas ne-Esperantistoj. - Niestety oni są nieesperantystami.
Oni są tymi ludźmi, którzy nie znają esperanta.
-
Neniofarado estas tre dolĉa okupo. - Nicnierobienie jest bardzo przyjemnym zajęciem.
Ten czas, w którym nic się nie robi, jest przyjemny.
Nek
Nek znaczy "i również nie". Używa się go, kiedy już raz użyło się ne, a chce się jeszcze coś zaprzeczyć. Jest to jakby wariant kaj i działa głównie na tych samych zasadach co kaj:
- Li ne vidis min, nek aŭdis. = ...kaj ankaŭ ne aŭdis. - On nie widzi mnie, ani słyszy.= ...i również nie słyszy.
- Mi ne renkontis lin, nek lian fraton. = ...kaj ankaŭ ne lian fraton. - Nie spotkałem jego, ani jego brata.= ...i również nie jego brata.
- Nenia peno nek provo donos lakton de bovo. - Żaden wysiłek ani dowód nie da mleka z krowy.
Nie używaj nek by łączyć dwie sprawy po sen. Używaj kaj: Tiu virino ne foriru de ŝi sen konsolo kaj helpo. Ne: ...sen konsolo nek helpo.
Nek nie jest tym samym co ne + wzmocnieni. Żeby wzmocnić zaprzeczenie używa się eĉ razem z ne. Nie mów: Mi havas nek unu amikon. Mów: Mi havas eĉ ne unu amikon. Lub: Mi ne havas eĉ unu amikon.
Można też używać połączonych, zwielokrotnionych nek.